“Bir ömürlə zamandan da güclüdür insan” deyən Ağamusa müəllimin ömrünün 90-cı qışını onsuz qarşıladıq.
“Mən hələ yaşayacağam yaşadığım qədər, neçə-neçə illər, çünki mən zamanın möhlətini yaşayıb atmamışam. Gecə zaman da mürgüləyəndə mən yatmamışam, yuxu gəlməyib gözümə, ömür qazanmışam özümə” deyirdi Ağamusa müəllim, zamana meydan oxuyaraq. ..
İnsan ömrünü saatlarla, günlərlə, aylarla, illərlə ölçmək,qiymətləndirmək, səciyyələndirmək doğru deyil. Mən bir vaxtlar bu barədə yazmışdım: “Mən həmişə deyirəm: insan ömrünü zaman deyilən sayğacla ölçmək düzgün deyil. İnsan ömrünü, insan yaşını ölçmək, qeydə almaq, qiymətləndirmək üçün fərqli meyarlar, fərqli anlayışlar sistemi, fərqli yanaşma üsulu gərəkdir. Yüz il yaşayasan, bir ağac əkməyəsən, bir ağlayan körpənin göz yaşlarını silməyəsən, ayağı büdrəyən bir xəstənin qolundan yapışmayasan – nəyə və kimə lazım belə faydasız yaşayış, uzun ömür salnaməsi?. Təkcə yer üzündə uzun müddət mövcudluğuna görə insanı qiymətləndirmək, şərəfləndirmək, hətta mükafatlandırmaq heç bir məntiqə sığmayan faydasız məşğuliyyətdir.
İnsan ömrü zamanla yox, əməllə, onun cəmiyyətə, xalqa verdiyi fayda ilə ölçülməli, qiymətləndirilməlidir”.
Bu meyarla yanaşsaq Ağamusa müəllimin hamıya, bütün yaradıcı insanlara örnək ola biləcək ləyaqətlə yaşanmış bir ömür yolu keçdiyinin şahidi olarıq.
Ağamusa müəllim Azərbaycan dilçiliyinin ən uca zirvəsində öz yeri, öz mövqeyi, dəst-xətti, üslubu, öz məktəbi olan görkəmli dilçi-alim, ədəbiyyatşünas – tənqidçi, publisist, elm təşkilatçısı, Allah vergisi olan müəllim, hər şeydən əvvəl isə gözəl şəxsiyyət, sədaqətli dost idi. İllər keçdikcə onun böyüklüyü, əzəməti, ucalığı daha çox hiss olunur. Görünür, insanın ən son, əsl qiymətini zaman verir. Başqa sözlə, insanı tam başa düşmək, anlamaq, əsl qiymətini vermək üçün müəyyən zaman lazımdır. Baxmayaraq ki, onun böyüklüyünü, əzəmətini, qeyri-adi insani keyfiyyətlərini əvvəllər də görməmək mümkün deyildi.
Dünyasını dəyişəndən sonra Ağamusa müəllim haqqında bir neçə yazım çap olunub – yubileyləri, ad günləri ilə bağlı elmi sessiya və konfrans materiallarında... Sağlığında özü haqqında yazı yazılmasını xoşlamırdı. Qadağa qoymuşdu. Hətta yubiley və ad günlərində belə xoşlamazdı. Yubiley tədbirlərinə də də münasibəti yaxşı deyildi. “Nəyə lazımdı, camaatı işindən-gücündən ayırırlar, adamın gözünün içinə bayağı təriflər yağdırırlar,” – deyirdi.
2000-ci ildə o vaxtlar üçün bir qədər qeyri-adi qarşılanan “Mənim doğma İnstitutum, mənim əziz həmkarlarım” adlı kitabım çap olundu. Bu kitab mənim ürəkdən bağlandığım, bir məbəd hesab etdiyim Dilçilik İnstitutu və onun mənə əziz olan həmkarları haqqında səmimi hisslərimin ifadəsi idi. Həmin kitabda “Hamımızın sevimli müəllimi” yazısı dərin ehtiram bəslədiyim Ağamusa müəllimə həsr olunmuşdu.
2011-ci ildə mənim ad günümdə çap olunmuş “Bir ömür payı” kitabında Ağamusa müəllimin mənim haqqımda “Mənim tələbəm” yazısı mənə ən böyük hədiyyə, ən böyük mükafat idi. Mənə bağışladığı kitablarında haqqımda yazdığı “ən istedadlı və ağıllı tələbələrimdən” kimi ruhlandırıcı ifadələrinə görə də ona çox minnətdaram. Bu sözləri onun kimi görkəmli bir şəxsiyyətdən eşitmək mənim üçün böyük fəxr idi.
1998-ci ildə çapdan çıxmış “Heydər Əliyev dil haqqında və Heydər Əliyevin dili” kitabında Ağamusa müəllimlə həmmüəllif olmuşuq (A.Axundov, M.Məmmədov və M.Mahmudov). Mənə “Heydər Əliyevin çıxış və nitqlərinin dilinin üslubi-qrammatik xüsusiyyətləri” hissəsinin yazılması tapşırılmışdı. Kitab elmi ictimaiyyət tərəfindən rəğbətlə qarşılandı. Əlbəttə, bu uğur daha çox kitabın əsas müəllifi Ağamusa müəllimlə bağlı idi.
Ağamusa müəllim elmi işlərimdə həmişə məni dəstəkləyib, himayədarlıq edib. Namizədlik dissertasiyamın müdafiəsində opponentim olub. Doktorluq işimdə elmi məsləhətçim kimi köməyini məndən əsirgəməyib. 2002-ci ildə “Elm” nəşriyyatında çapdan çıxmış “Mətnin formal təhlili sistemi” adlı monoqrafiyamın elmi redaktoru və ön sözün müəllifi olub. 2013-cü ildə işıq üzü görmüş “Kompüter dilçiliyi” kitabının da redaktoru və ön sözün müəllifi olub (f.ü.e.d.,prof. İlham Tahirovla).
Bunlar mənim həyatımın fəxrolunası səhifələridir.
Həyatının son illərində çap olunmuş ikicildlik seçilmiş elmi əsərlərinin də elmi redaktorluğunu mənə həvalə etdi. Bu mənim üçün böyük şərəf və məsuliyyət idi.
2002-ci ildə anadan olmasının 70 illiyi münasibəti ilə AMEA Rəyasət Heyətinin qərarı ilə “Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri” seriyası ilə Ağamusa müəllimin biblioqrafik göstəricisi çap olundu. Həmin biblioqrafik göstəricidə Ağamusa müəllimin həyatı və yaradıcılığı haqqında yazılmış oçerkin müəllifi olmaq şərəfi mənə nəsib oldu. Oçerk Azərbaycan, ingilis və rus dillərində çap olundu.
Mənim üçün bir qədər gözlənilməz olsa da, biblioqrafik göstəricidə onun haqqında oçerk yazmağı özü məndən xahiş etdi. Mən çox tərəddüd etdim. Mənim üçün çox böyük məsuliyyət idi. Bilirdim ki, hər yazını bəyənən deyil. Şənbə, bazar günləri yazını tamamlayıb, bazar ertəsi ona təqdim etdim. Təəccübləndi. “Nə tez gətirdin, yəqin başdansovma bir şey yazmısan”. Mən bir qədər pərt oldum. “Baxın, nə xoşunuza gəlməsə qeyd edin, yenidən işləyərəm,” – dedim. Könülsüz yazını götürdü.
Bir neçə gündən sonra yazını gətirdi. “Mən heç nə deyə bilmərəm, özüm baxmamışam, vaxt tapmadım, amma Elmira xanım (ömür-gün yoldaşını nəzərdə tuturdu) çox bəyəndi. İngilis və rus dillərinə də tərcümə olunsa, yaxşı olardı”.
Deyərdi ki, mənə həmişə müəllim kimi çox hörmətlə yanaşırsan, amma indi biz neçə illərdir ki, artıq həmkarıq, iş yoldaşıyıq. İndi müəllim-tələbə deyil, həmkar kimi davranmalıyıq. Amma, mən ona həmişə müəllimim kimi baxdım, indi də xatirimdə elə qalıb.
Özünün xüsusi tapşırığı olmasa, heç vaxt – bayram, istirahət, iş günləri evlərinə zəng vurmurdum. Ən əziz bayramlarda belə telefonla zəng vurub təbrik etməzdim. İstəmirdim narahat edim. Sadəcə, təbrik mesajı göndərirdim. Bir dəfə gülə-gülə dedi: “rəhmətliyin oğlu, mən mesaj oxuyanam, hərdənbir nəvələrim gəlib telefonu qurdalayanda xəbərim olur. Amma bilirəm ki, hər bayram hökmən təbrik göndərirsən”.
Aspirantlıq illərində Leninqradda (indiki Sankt- Peterburq) Neva prospektində şəhərlərarası telefon danışığı məntəqəsində rastlaşdıq. Məni həm futbola (“Neftçi-Zenit” matçına), həm də evlərinə qonaq dəvət etdi. Yay aylarında ailəsi ilə istirahətə Sankt-Peterburqa gələrdi. Yeri gəlmişkən deyim ki, “Neftçi” səfərdə gözəl oynadı, heç-heçə oldu: 2–2. Sonra evlərində qonaq oldum. Çoxdan Azərbaycan yeməkləri yeməmişdim. Vaxtımızı səmərəli keçirtdik. Mənim namizədlik işimin ilk variantını da oxudu. Bəyəndi.Məsləhət və tövsiyələrini bildirdi. Sonradan tale elə gətirdi ki, mənim opponentim oldu. Elmi rəhbərim dünya şöhrətli alim R.Q.Piotrovski, Moskva dilçiləri prof. Y.N.Marçuk, prof. R.Q.Kotov, digər opponentim prof. Q.P.Melnikov mənim dəyərli müəllimim Ağamusa Axundovun opponentlik rəyini çox yüksək qymətləndirdilər. Ağamusa müəllim görkəmli rus dilçilərinin yanında başımızı uca etdi. Nə yaxşı ki, Dissertasiya Şurası mənim dissertasiya işimə opponent onu təyin etmişdi. Başqa birisinin o səviyyədə çıxış edəcəyinə şübhəm var. Həm də Ağamusa müəllimin mənim tədqiqat sahəmə marağı böyük idi. Təsadüfi deyil ki, Azərbaycanda riyazi dilçiliyə aid ilk kitabın da müəllifi o idi.
Bir dəfə mənə zəng vurub dedi ki, təcili Akademiyanın o vaxtkı vitse-prezidenti, eyni zamanda Ali Attestasiya Komissiyasının sədri, akademik Arif Mehdiyevin qəbulunda olmalısınız. Allah rəhmət eləsin, Arif müəllim dəyərli insan idi. Amma mən onu yalnız uzaqdan görmüşdüm. Mənim üçün gözlənilməz bir hadisə idi. Mən təcili onun qəbuluna getdim. Məni çox mehriban qarşıladı. Dedi ki, mən Sizi tanımıram. Amma sənədlərinizlə Akademiya Kadrlar şöbəsində tanış olmuşam. Leninqrad Universitetinin aspiranturasını bitirmisiniz. Həm dilçi, həm də riyaziyyatçısınız (mən Leninqrad Dövlət Universitetinin “Riyazi dilçilik” kafedrasının “Struktur, tətbiqi və riyazi dilçilik” ixtisasları üzrə aspirantı olmuşdum). Mən istərdim ki, Siz Ali Attestasiya Komissiyasında mənim müavinim olasınız. Amma, bir nəfər yaman Sizə mane olur. Sonra gülə-gülə dedi ki, Ağamusa müəllim Sizi buraxmaq istəmir. Deyir ki, kimi istəyirsiniz aparın, amma ona dəyməyin. Bir işçi kimi Sizdən çox razılıq edir. Deməli, seçimim uğurludur. Mən sabah Prezident Aparatına Sizin müavin təyin olunmağınız barədə təqdimat göndərəcəyəm... Təqdimat bir neçə il orada qaldı...Sonra tamam unuduldu...Sonra...Mətləbdən yayınmayaq.
Mən özüm də Dilçilik İnstitutunda işləməyə üstünlük verirdim və məsələnin belə sonluqla bitməsi ürəyimdən oldu. Beləcə, 1990 -2011-cü illərdə Ağamusa müəllimlə birgə işlədik – o, Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru, mən isə elmi işlər üzrə direktor müavini.
Bu illərdə çox şey öyrəndim və bütün bunlara görə ona minnətdaram.
Ağamusa müəllimi yaxından tanıyan, onunla uzun illər dostluq edən xalq şairi Cabir Novruzun dedikləri olduqca ibrətamizdir: “Bir ürəkdə nə qədər genişlik olar, nə qədər nəciblik, nə qədər xeyirxahlıq qərar tutar. Nə qədər təmizlik olar. Nə qədər işıq olar. Dostum haqqında düşünəndə ikinci onun zəhmətsevərliyi, elmsevərliyi, geniş erudisiyaya malik ensiklopedik ağlı, həmişə öyrənmək və öyrətmək həvəsi, xalqa, vətənə bütün varlığı ilə xidmət etmək eşqi yadıma düşür”.
Bu sözlər Ağamusa müəllim şəxsiyyətini tam dolğunluğu, tam dəqiqliyi ilə səciyyələndirir. Və bu sözləri yalnız onun ən yaxın dostu, qardaşı, sirdaşı xalq şairi Cabir Novruz deyə bilərdi. Biz bütün bu keyfiyyətləri Ağamusa müəllimin simasında görür və hiss edirdik, amma bütün bunları Cabir Novruz səviyyəsində ifadə etməkdə çətinlik çəkirdik. Həqiqətən də, Ağamusa müəllimi bir insan, bir ziyalı, müəllim, dost, vətəndaş kimi səciyyələndirən cəhətlər nəciblik, təmizlik, paklıq, zəhmətsevərlik, elmsevərlik, insansevərlik, həmişə öyrənmək və öyrətmək həvəsi, səmimiyyət, hamıya qayğı ilə yanaşmaq, əl tutmaqdır. Tələbəsi olduğum və birgə işlədiyim illərdə dəfələrlə mən bunların canlı şahidi olmuşam.
Ağamusa müəllim ADU-nun( indiki BDU) filologiya fakültəsində mənim sevimli müəllimim və Dilçilik İnstitutunda 20 ildən çox müddətdə ən əziz həmkarım olub. Amma mən həmişə ona həmkar kimi yox, müəllim kimi baxmış, müəllim kimi hörmətini saxlamışam. Mənim üçün o hər şeydən əvvəl müəllim idi və xatirimdə həmişə müəllim kimi qalacaq.
Həmişə deyirdi ki, dünyanın malı dünyada qalacaq. Heç kim özü ilə heç nə aparmır.
Amma Ağamusa müəllim böyük bir bilik xəzinəsini, yüksək daxili mədəniyyəti, insansevərliyi, alicənablığı, insanı elminə, biliyinə görə qiymətləndirmək istedadını və mənim indi deyə bilmədiyim bir çox ali insani keyfiyyətləri özü ilə apardı. Bizim onun elmi söhbətlərinə, məsləhətlərinə hələ çox ehtiyacımız var idi. Ondan hələ çox şeylər öyrənmək olardı: başqalarını səbirlə dinləməyi, təmkinli olmağı, səmimiliyi, tələbkarlığı, mürəkkəb məsələlərin sadə izahını, həyatda ucaldıqca sadə qalmağı və s.
Kitabları məndə çoxdur, bir çoxunu yazıb özü bağışlayıb, bəzilərini tələbəlik illərində özüm əldə etmişəm. Demək olar ki, hər gün onlardan istifadə edir, hər gün onunla görüşür, hər gün ondan nə isə öyrənirəm. Təkcə mən yox, mənim kimi yüzlərlə insan – şagird, tələbə, müəllim, alim, sadəcə oxucu onun xalqa bəxş etdiyiniz bilik xəzinəsindən bəhrələnir, faydalanır, nə isə öyrənir. Və bunun sonu yoxdur, heç vaxt da olmayacaq.
Allah rəhmət eləsin!
Ruhu şad olsun!
Məsud Mahmudov,
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
Kompüter dilçiliyi şöbəsinin baş elmi işçisi,
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor.